ธาตุสทฺโท ปน ปาฬินเย อิตฺถิลิงฺโค, สทฺทสตฺถนเย ปุมิตฺถิลิงฺโคฯ

มาตุ, ธีตุ, ทุหิตุสทฺทา อิตฺถิ ลิงฺคา, เตสํ รูปํ ปิตาทิคเณ อาคมิสฺสติฯ

อุการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ

อูการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ

วธู คจฺฉติ, วธู คจฺฉนฺติ, โยสุ รสฺโส, วธุโย คจฺฉนฺติ, โภติ วธุ, โภติ วธู, โภติโย วธู, วธุโย, วธุํ, วธู, วธุโย, วธุยา, วธูหิ, วธูภิ, วธุยา, วธูนํ, วธุยา, วธุมฺหา, วธูหิ, วธูภิ, วธุยา, วธูนํ, วธุยา, วธุยํ, วธูสุฯ เอวํ ชมฺพู, สรภู, สุตนู, นาคนาสูรู, สํหิโตรู, วาโมรู, ลกฺขณูรู, พฺรหฺมพนฺธู, ภู, จมู อิจฺจาทโยฯ วธาทิฯ

สาหํ คนฺตฺวา มนุสฺสตฺตํ, วทญฺญู วีตมจฺฉราติ [วิ. ว. 634] จ โกธนา อกตญฺญู จาติ [ชา. 1.1.63] จ ปาฬิโย, ตสฺมา นีปจฺจยํ วินาปิ กฺวจิ อูการนฺตกิตกสทฺทา อิตฺถิลิงฺคา ภวนฺติฯ

อูการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ

โอการนฺตราสิ

โคสทฺโท ทฺวิลิงฺโคฯ ตสฺส รูปานิ กานิจิ ทฺวิยตฺถวเสน อิตฺถิยมฺปิ วตฺตนฺติ ปุเมปิ วตฺตนฺติ มิสฺสเกปิ วตฺตนฺติ, กานิจิ อิตฺถิยํ กานิจิ ปุเมฯ อิธ ปน สพฺพานิ ยานิ สโมธาเนตฺวา ทีปิยนฺเตฯ

สิโลโป, โคคจฺฉติ-เอตฺถ จ โคติ อภินฺนสทฺทลิงฺคตฺตา โคโณติปิ ยุชฺชติ, คาวีติปิ ยุชฺชติฯ

[101] โคสฺสาคสิหินํสุ คาวควา [ก. 73-5; รู. 169, 170, 174; นี. 224]ฯ

ค, สิ, หิ, นํวชฺชิตาสุ วิภตฺตีสุ โคสทฺทสฺส คาว, ควาเทสา โหนฺติฯ

[102] อุภโคหิ โฏ [ก. 205; รู. 160; นี. 421]ฯ

อุภ, โคหิ โยนํ โฏ โหติฯ

คาโว, คโว, เห โค, เห คาโว, เห คโว, คาวํ, ควํฯ

[103] คาวุมฺหิ [ก. 76; รู 171, 226]ฯ

อํมฺหิ โคสฺส คาวุ โหติ วาฯ

คาวุํ, คาโว, คโว, คาเวน, คเวนฯ

[104] นาสฺสาฯ

โคสฺส คาว, ควาเทสโต นาวจนสฺส อา โหติ วาฯ

คาวา, ควา, โคหิ, โคภิ, คาวสฺส, ควสฺสฯ

[105] ควํ เสนฯ

เสน สห โคสฺส ควํ โหติ วาฯ

ควํ, โคนํฯ

[106] คุนฺนญฺจ นํนา [ก. 81; รู. 172; นี. 230]ฯ

นํนา สห โคสฺส คุนฺนญฺจ โหติ ควญฺจฯ

คุนฺนํ, ควํ, คาวสฺมา, ควสฺมา, คาวมฺหา, ควมฺหา, คาวา, ควา, โคหิ, โคภิ, คาวสฺส, ควสฺส, ควํ, โคนํ, คุนฺนํ, ควํ, คาวสฺมิํ, คาวมฺหิ, คาเว, ควสฺมิํ, ควมฺหิ, คเว, โคสุ, คาเวสุ, คเวสุฯ

โยสุ คาว, ควาเทเส กเต อโต โยนํ ฏา, เฏ จ โหนฺติ, อุสภา รุกฺขา คาวิโย ควา จ [ชา. 1.1.77]ฯ พลควา ทมฺมควา วา คงฺคาย ปารํ อคมิํสุฯ อถาปเร ปตาเรสิ พลคาเว ทมฺมคาเว [ม. นิ. 1.352 (โถกํ วิสทิสํ)] ติ ปาฬิปทานิฯ

เอตฺถ จ คาโว โน ปรมา มิตฺตา, ยาสุ ชายนฺติ โอสธา [สุ. นิ. 298] ติ จ, ควา ขีรํ, ขีรมฺหา ทธิ, ทธิมฺหา นวนีตํ, นวนีตมฺหา สปฺปิ, สปฺปิมฺหา สปฺปิมณฺโฑติ จ อิตฺถิยํ วตฺตนฺติฯ คาวิโย ควาติ จ พลควา ทมฺมควา พลคเว ทมฺมคเวติ [ม. นิ. 1.351] จ คาวุํ วา เต ทมฺมิ คาวิํ วา เต ทมฺมีติ จ ควํว สิงฺคิโน สิงฺคนฺติ [ชา. 1.12.39] จ ปุเม ภวนฺติฯ อติตฺเถเนว คาโว ปตาเรสิ, อถ โข ตา คาโว มชฺเฌ คงฺคาย อนยพฺยสนํ อาปชฺชิํสู [ม. นิ. 1.350] ติ จ อนฺนทา พลทา เจตา, วณฺณทา สุขทา จ ตา, เอตมตฺถวสํ ญตฺวา, นาสฺสุ คาโว หนิํสุ เตติ [สุ. นิ. 298] จ ภทฺทวเสน อิตฺถิยํ อตฺถวเสน มิสฺสเก วตฺตนฺติฯ คุนฺนํ เจ ตรมานานํ, ควํ เจ ตรมานานํ, อุชุํ คจฺฉติ ปุงฺคโว, สพฺพา ตา อุชุํ คจฺฉนฺตีติ [ชา. 1.4.135; 2.18.104] จ มิสฺสเก เอวฯ พลคว, ทมฺมควสทฺทา ชรคฺคว, ปุงฺคว, สคว, ปรคว, ทารควสทฺทา วิย อการนฺตา สมาสสทฺทาติปิ ยุชฺชติฯ

มิสฺสกฏฺฐาเนสุ ปน อิตฺถิพหุลตฺตา ตา คาโว เอตา คาโวติอาทินา อิตฺถิลิงฺคเมว ทิสฺสติฯ

อิติ โอการนฺตราสิฯ

อิตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺฐิโตฯ

ปุลฺลิงฺคราสิ

อการนฺต ปุลฺลิงฺคปุริสาทิราสิ

อถ ปุลฺลิงฺคานิ ทีปิยนฺเตฯ

สตฺตวิธํ ปุลฺลิงฺคํ – อทนฺตํ, อาทนฺตํ, อิทนฺตํ, อีทนฺตํ, อุทนฺตํ, อูทนฺตํ, โอทนฺตํฯ

[107] สิสฺโส [ก. 104; รู. 66; นี. 272]ฯ

อโต สิสฺส โอ โหติ ปุเมฯ

ปุริโส ติฏฺฐติฯ

[108] อโต โยนํ ฏาเฏ [ก. 107; รู. 69; นี. 275, 277]ฯ

อโต ปฐมาโยนํ ทุติยาโยนญฺจ กเมน ฏา, เฏ โหนฺติ ปุํ, นปุํสเกสุฯ ฏานุพนฺโธ สพฺพาเทสตฺโถฯ

ปุริสา ติฏฺฐนฺติฯ

‘คสีน’นฺติ สิโลโป, โภ ปุริส, ‘อยุนํ วา ทีโฆ’ติ ทีโฆ, โภ ปุริสา, โภนฺโต ปุริสา, ปุริสํ, ปุริเสฯ

[109] อเตน [ก. 103; รู. 79; นี. 271]ฯ

อโต นาวจนสฺส เอนาเทโส โหติ ปุํ, นปุํสเกสุฯ

ปุริเสนฯ

[110] สุหิสฺวสฺเส [ก. 101; รู. 80; นี. 68]ฯ

สุ, หิสุ ปเรสุ อสฺส เอ โหติ ปุํ, นปุํสเกสุฯ

ปุริเสหิ, ปุริเสภิฯ